TÜRKMENISTANYŇ KÖPTARAPLAÝYN DIPLOMATIÝA GATNAŞMAGYNYŇ AÝRATYNLYKLARY
Türkmen diplomatiýasy Bitarap Türkmenistanyň syýasatynyň täsirliligini yzygiderli ýokarlandyrmak maksady bilen, turuwbaşdan ikitaraplaýyn hem-de köptaraplaýyn diplomatiýany ösdürmäge uly üns berip gelýär. Şol bir wagtyň özünde hem biziň diplomatiýamyz öz öňünde durýan wezipeleri üstünlikli çözmek maksady bilen, diplomatik işiň öz mazmuny boýunça çylşyrymlydygyny, görnüşleri we usullary boýunça bolsa köp görnüşlidigini hemişe göz öňünde tutýar. Bu aýratynlyklar ikitaraplaýyn diplomatiýa hem, köptaraplaýyn diplomatiýa hem mahsusdyr.
Ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn diplomatiýanyň arasyndaky aýratynlyklara seretmezden, diplomatiýanyň bu iki görnüşiniň sazlaşykly utgaşdyrylmagynyň olary baýlaşdyrýandygyny hem belläp geçeliň. Şu jähetden, ikitaraplaýyn diplomatiýa bilen deňeşdirilende, köptaraplaýyn diplomatiýa özüniň ençeme aýratynlyklary bilen tapawutlanýar. Şeýle aýratynlyklar diňe bir diplomatik işini amala aşyrmagyň görnüşinde däl, eýsem, protokol tejribesinde hem bardyr.
Mysal üçin, döwletleriň halkara hökümetara guramalaryň ýanyndaky hemişelik wekilhanalarynyň hukuk ýagdaýy baradaky Wena konwensiýasynyň (1975) degişli kadasyna laýyklykda, döwletiň ol ýa-da başga hökümetara guramanyň ýolbaşçysynyň razylygyny soramazdan, şol guramanyň ýanyndaky diplomatik wekilhanasynyň baştutanyny özüniň bellemäge hukugy bardyr. Şol bir wagtyň özünde hem BMG-niň degişli düzgünine laýyklykda, bu guramanyň ýanynda bellenen döwletiň Hemişelik wekiliniň hökmany suratda öz wezipesine laýyk gelýän iň ýokary diplomatik derejesi, ýagny Ilçi derejesi bolmalydyr. Eger Hemişelik wekilde şeýle dereje bolmadyk ýagdaýynda, onda onuň wezipä bellenilýändigi baradaky resmi haty guramanyň ýolbaşçysy tarapyndan kabul edilip bilinmeýär. Ikitaraplaýyn gatnaşyklarda bolsa, öňden gelýän düzgüne laýyklykda, bir döwlet başga bir döwletde özüniň ilçisini bellemezden ozal, şol döwletiň öz ilçisiniň akkreditasiýa ediljek döwletinden hökmany suratda bellenilen tertipde agreman soramagy hökmandyr.
Ikitaraplaýyn diplomatiýadan tapawutlylykda, köptaraplaýyn diplomatiýa örän köp guramaçylyk meseleleriň çözülmegini hem talap edýär. Iň bolmanda şeýle mysaly getireýin: BMG-niň BA-synyň ýyllyk sessiýasy öz işine başlamazdan ozal, ähli agza döwletleriň wekiliýetleri iňlis elipbiýiniň tertibinde mejlisler zalynda öz ýerlerinde oturýarlar. Şol bir wagtyň özünde hem her ýyl mejlisler zalynyň birinji hataryndaky birinji orunda oturmak üçin wekiliýetleriň arasynda bije atylýar. Gepiň gerdişine görä aýtsam, 1993-nji ýylda geçirilen şeýle bijäniň netijesinde, BA-nyň 48-nji sessiýasy döwründe mejlisler zalynyň birinji hataryndaky birinji orunda oturmak Türkmenistanyň wekiliýetiniň paýyna düşüpdi.
Ikitaraplaýyn resminamalar bilen deňeşdirilende köptaraplaýyn resminamalar hem köp halatlarda ençeme artykmaçlyklardan peýdalanýarlar. Mysal üçin, Bütindünýä söwda guramasynyň işine gatnaşmak oňa agza döwletler üçin onlarça, megerem, ýüzlerçe ikitaraplaýyn söwda resminamalaryň ýerini tutýar.
Köptaraplaýyn diplomatiýa, ikitaraplaýyn diplomatiýadan diplomatik işi amala aşyrmagyň maksatlary, ugurlary, görnüşleri boýunça hem tapawutlanýar. Muňa ýokarda seredip geçişimiz ýaly, ikitaraplaýyn diplomatiýada ilçiniň esasy wezipesi öz ýurdunyň onda işleýän ýurdy bilen syýasy, söwda-ykdysady, ylmy-tehniki, şeýle hem medeni-ynsanperwer gatnaşyklaryň ýola goýulmagyna we olaryň deň derejede netijeli ösmegine ýardam etmek bolup durýar. Köptaraplaýyn diplomatiýa barada aýdanymyzda, onda munuň halkara hökümetara guramalaryň we maslahatlaryň işi, gepleşikleriň geçirilmegi bilen bagly birnäçe döwletleriň wekilleriniň gatnaşmagyndaky diplomatik iş bolup durýandygy sebäpli, köptaraplaýyn diplomatiýanyň wezipesi, esasan, global, ýagny ählumumy meseleleriň çözülmegine ýardam etmek bolup durýar.
Şu jähetden, Türkmenistanyň BMG-niň ýanyndaky ilkinji Hemişelik wekiliniň ýolbaşçylygynda Türkmenistanyň BMG-niň ýanynda döredilen Hemişelik wekilhanasynyň (HW) esasy maksady, ilkinji nobatda, BMG-de Türkmenistanyň milli bähbitlerini doly ýüze çykarmak we olary dogry kesgitlemek, soňra bolsa şol bähbitleriň esasynda BMG bilen maksada okgunly köptaraplaýyn hyzmatdaşlygy ýola goýmak we ösdürmek arkaly BMG-niň we onuň ulgamynyň edaralarynyň üsti bilen ýurdumyzyň Bitaraplyk syýasatyny üstünlikli amala aşyrmak boldy.
Türkmenistanyň BMG bilen gatnaşyklarynyň üstünde doly durup geçmek üçin bir-iki kitap ýazmak hem ýeterlik bolmasa gerek. Şonuň üçin hem şol gatnaşyklara diňe ýurdumyzyň BMG-niň esasy edaralarynyň biri bolan Baş Assambleýasy bilen hyzmatdaşlygynyň mysalynda gysgaça seredip geçeliň (BMG-niň esasy edaralary Baş Assambleýadan, Howpsuzlyk Geňeşinden, Ykdysady we Durmuş Geňeşinden, Halkara Kazyýetden we Sekretariatdan durýar).
Ozaly bilen, BMG-niň Baş Assambleýasynyň mejlis edarasy bolup durýandygyny we onuň özüniň nobatdaky ýyllyk mejlislerine, ýörite we adatdan daşary mejlislere ýygnanýandygyny belläp geçeliň. BA-nyň sessiýasynyň gün tertibi 140-175 bentden durýan hem bolsa, ara alyp maslahatlaşmagyň merkezinde, adatça, 10-a golaý adamzat üçin aýratyn möhüm mesele durýar. BA-nyň ýyllyk sessiýasy sentýabryň üçünji ongünlüginiň başynda açylýar we takmynan, indiki ýylyň şol wagtynda-da ýapylýar. Sessiýanyň esasy bölegi 25-nji dekabra çenli tamamlanýar we gysga arakesmeden soň, sessiýanyň mejlisi ýene-de dowam edýär.
BA-nyň her sessiýasynyň başynda iki-üç hepdäniň dowamynda umumysyýasy çekişmeler bolup geçýär we olarda döwlet we hökümet Baştutanlary, daşary işler ministrleri dünýädäki ýagdaýa baha berýärler, dünýä syýasatynyň möhüm meseleleri boýunça öz nukdaýnazarlaryny, öz döwletleriniň daşary syýasatynyň esasy ýörelgelerini we ugurlaryny beýan edýärler.
Soňra sessiýanyň gün tertibindäki meselelere şol bir wagtyň özünde hereket edýän umumy mejlislerde we 6 sany esasy komitetlerde seredilýär. BA-nyň mejlisinde seredilen meseleler boýunça kararlar olary sese goýmazdan kabul etmek ýa-da olara ses bermek arkaly kabul edilýär. Ses bermeklik agza döwletleriň wekiliýetleri tarapyndan dürli reňkli düwmeleri basmaklyk arkaly amala aşyrylýar.
(Dowamy bar).
Amangeldi RAHMANOW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara gatnaşyklary we diplomatiýa kafedrasynyň müdiri,
Türkmenistanyň Adatdan daşary we Doly ygtyýarly ilçisi,
«Türkmenistanyň ussat diplomaty» nyşanynyň eýesi,
professor, taryh ylymlarynyň doktory, filosofiýa ylymlarynyň kandidaty.