Öňüni alyş diplomatiýasy — ylalaşykly ýaşaýşa çagyryş
Öňňin, 27-nji fewralda paýtagtymyza BMG-niň ştab-kwartirasyndan Türkmenistanyň başlangyjy boýunça «Birleşen Milletler Guramasynyň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkeziniň orny» atly Kararnamanyň biragyzdan kabul edilendigi barada hoş habaryň gelip gowuşmagy başymyzy göge ýetirdi. Munuň özi hormatly Prezidentimiziň bu şanly waka mynasybetli türkmen halkyna iberen Gutlagynda nygtaýşy ýaly, Türkmenistanyň halkara abraýynyň ýokarydygynyň, biziň alyp barýan daşary syýasat ugrumyzyň netijelidiginiň nobatdaky aýdyň beýanydyr. Öňüni alyş diplomatiýasynyň ähmiýetiniň hem-de möhümdiginiň tassyklanmagydyr. Şeýle-de parahatçylygy goldamak we dünýä gurluşy babatda Birleşen Milletler Guramasynyň ýörite syýasy edaralarynyň ornunyň wajypdygynyň ykrar edilmegidir.
Hawa, jahanda uruş-jeňiň, dawa-şeriň öňüni almak baradaky alada adamzat döräli bäri çözülmesi kyn ählumumy möhüm meseleleriň biri bolmagynda galýar. Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedow turuwbaşdan umumadamzat parahatçylygyna howp salýan wehimleriň öňüni almaga, dünýäde asuda, parahat durmuşy üpjün etmäge çagyrýan ençeme başlangyçlar bilen BMG-niň belent münberinden çykyş etdi. Türkmenistanyň başlangyjy boýunça BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan häzirki wagta çenli 21 sany Kararnama kabul edildi. Şolaryň üçüsi halkara gatnaşyklarda öňüni alyş diplomatiýasynyň ähmiýeti bilen baglanyşyklydyr. Bu günki günde Milli Liderimizi dünýä bileleşigi halkara gatnaşyklarda «Ösüş arkaly parahatçylyk», «Dialog — parahatçylygyň kepili» atly ynsanperwer filosofiýalaryň öňbaşçysy hökmünde tanaýar.
Gahryman Arkadagymyz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda ata-babalarymyzyň diplomatiýa sungatyna erk edip, çylşyrymly meseleleri parahatçylykly ýol bilen çözmek arkaly dawalaryň öňüni alyşlarynyň hem-de dawalaşýan taraplary ylalaşdyryp bilişleriniň ýurdumyzyň daşary syýasat ýörelgesinde mynasyp orun eýeleýändigini nygtaýar. Milli Liderimiziň «Bitarap Türkmenistan» atly kitabynda beýan edişi ýaly, Türkmen halky hemişe-de islendik jedelli meseläni çözmegiň, ilki bilen, parahatçylykly ýoluny öňe sürüpdir.
Türkmen Bitaraplygynyň taryhy köklerine ser salnanda, onuň jedelli meseleleriň, urşuň we dawanyň öňüni almak üçin töwellaçylyk dessurynyň giňden ulanylandygyna göz ýetirmek bolýar. Bellemeli ýeri, türkmenler uruşlaryň öňüni almaga gönükdirilen ata-baba gelýän töwellaçylyk dessuryna eýerip, şol bäsdeşligi sazlamaga, gapma-garşylyklary özara bähbitli gatnaşyklar arkaly ýumşatmaga çalşypdyrlar. Rus taryhçysy L.N.Gumilýowyň türkmenleriň bütin Aziýany tabyn etmekdäki syryny olaryň beýleki halklar bilen ylalaşykly ýaşaşmak ukybynyň bardygy bilen baglanyşdyrmagy ýöne ýerden däldir.
Gahryman Arkadagymyz «Türkmenistan — Bitaraplygyň mekany» atly kitabynda töwellaçylyk dessuryna örän jaýdar kesgitleme berýär: «Töwella etmeklik söze, pähime daýanyp, ylalaşyga gelinmegini aňladýar. Ylalaşyk gazanmak, parahat durmuşy, asudalygy, agzybirligi gorap saklamak üçin, ilki bilen, halkymyzyň töwellaçylyk ýörelgesine ýüzlenilýär. Halkymyzyň şu däbi rahat, gowy durmuşy gorap saklamagyň esasy guralyna, adamkärçiligiň asylly ýörelgeleriniň birine öwrülendir. Töwella etmek bilen uly ýalňyşlyklaryň öňi alynýar, her ýagdaý haýyr işe tarap ugrukdyrylýar. Görnüşi ýaly, töwella etmek haýryň hatyrasyna amala aşyrylýan örän pähimli çözgütdir».
Bu mysallar türkmen halkynyň dawadan-şerden gaça durmak, dünýäde öçsüz ýaşamak, «uruş» atly nägehanyň öňüni almak, halklaryň ýüregine barýan hoşniýetlilik ýollaryny çekmek baradaky milli mentalitetini öňe çykarýar.
Milli Liderimiziň başlangyjy bilen 2007-nji ýylyň 10-njy dekabrynda Aşgabatda BMG-niň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkezi açyldy. Ol BMG-niň diňe bir sebitde däl, eýsem, bütin dünýäde hem şu görnüşdäki ilkinji düzüm birligidir. 15 ýyldan gowrak wagtyň dowamynda bu merkez üstünlikli işläp gelýär.
Öňüni alyş diplomatiýasynyň meşgullanmaly meseleleri barada hormatly Arkadagymyz şeýle diýýär: «Dawalary çözmegiň we olaryň öňüni almagyň ilkinji kadasy umumy bähbitleri gözlemekdir... Ýöne şol umumy bähbitleri üns berip we oýlanyşykly gözlemeli, gapma-garşylygyň ähli taraplar üçin kabul ederlikli çemeleşmelerini hödürlemeli, düşünişmezligi we duşmançylygy çuňlaşdyrýan we çylşyrymlaşdyrýan, birtaraplaýyn çözgütleri zor bilen kabul etdirjek bolmaly däl». Türkmen taryhynyň jümmüşinden susulyp alnan bu mysallary Bitarap Türkmenistan bu gün özüniň daşary syýasy ugrunda işjeň ulanýar.
Ýeri gelende bellesek, geljekki diplomatlary taýýarlaýan Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynda hem BMG-niň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkezi bilen bilelikde birnäçe işler durmuşa geçirilýär. Olaryň hatarynda ýokary okuw mekdepleriniň talyplarynyň arasynda «BMG-niň modeli», Türkmenistanyň diplomatik işgärleriniň güni mynasybetli dürli temalara bagyşlanan «Breýn-ring» bäsleşiklerini mysal getirmek bolar. Her ýylyň 24-nji oktýabrynda bellenilýän BMG-niň gününe gabatlanyp, merkez bilen bilelikde çäreleriň tutuş toplumy guralýar.
Sebit merkeziniň ýolbaşçysy hem-de işgärleri türkmen diplomatiýasynyň milli mekdebiniň mugallymlarynyň we talyplarynyň öňünde ýygy-ýygydan çykyş edýärler. Bu merkez institutyň mugallymlarynyň we talyplarynyň halkara maslahatlara, hünär kämilleşdiriş okuwlaryna gatnaşmagyna-da degerli ýardamyny berýär. 2018-nji ýylyň iýunynda Gazagystan Respublikasynyň Almaty şäherinde geçirilen «Ýaraşdyrmakda, araçylykda we jedelleriň çözülmeginde öňüni alyş diplomatiýasy» atly okuw maslahatyna institutyň mugallymy gatnaşdy. Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkeziniň hünärmenleri geçen ýylda BMG-niň Terrorçylyga garşy göreşmek boýunça müdirliginiň bilelikde guramagynda Türkiýede, Gazagystanda terrorçylyga garşy göreşmek meselelerine bagyşlanan maslahatlara gatnaşdylar. Sebit merkezi Durnukly ösüş maksatlaryny durmuşa geçirmekde institutymyzda 2017-nji ýyldan bäri hereket edýän Durnukly ösüş maksatlary boýunça ylmy-usulyýet merkezi bilen bilelikde ýygjam iş alyp barýar. Hususan-da, institutyň talyplary Durnukly ösüş maksatlarynyň ýaş ilçileri hökmünde maksadalaýyk taýynlanyp, maksatlaryň 17-si boýunça aýratynlykda ýöriteleşmek bilen, bu ugurdaky bilimlerini ilatyň dürli gatlaklarynyň arasynda ýaýratmakda işjeňlik görkezýär. Türkmen ýaşlaryny hünäre ugrukdyrmak babatda hem hyzmatdaşlyk ýola goýuldy. Geçen ýylyň 16-njy maýynda bu ýokary okuw mekdebi tarapyndan «Ýaş diplomatlaryň mekdebiniň» agzalarynyň BMG-niň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkeziniň edara binasyna tanyşlyk gezelenji guraldy.
Institutda hereket edýän Türkmenistanyň diplomatiýasynyň möhüm ugurlary boýunça okuw merkezinde energetika, ulag, suw-ekologiýa, ykdysady diplomatiýa bilen bir hatarda, öňüni alyş diplomatiýasy boýunça hem talyplara goşmaça okuwlar geçirilýär. Sebit merkezi bilen bu ugurlarda hem özara hyzmatdaşlykda degişli işler alnyp barylýar. Bu merkez bilen bilermenler jemgyýetçiliginiň ünsüni ýokarda agzalan meselelere çekmek maksady bilen, 2022-nji ýylyň 10-njy dekabrynda institutda «Howanyň üýtgemegi, suwdan peýdalanmak, azyk howpsuzlygy we Merkezi Aziýa sebitinde maglumat we aragatnaşyk tehnologiýalary boýunça sebitleýin hyzmatdaşlygyň işjeň ugurlary» atly Merkezi Aziýa bilermenleriniň V forumy geçirildi.
Sebit merkezi «Öňüni alyş diplomatiýasy akademiýasy» maksatnamasy boýunça ýokary okuw mekdepleri bilen meýilnamalaýyn işleri alyp barýar. Agzalan maksatnama boýunça 2023-nji ýylda Halkara gatnaşyklary institutynyň 3 sany talyby saýlanyp alnyp, olar ýylyň dowamynda degişli ugurlarda öz bilimlerini artdyrarlar.
Goňşularyň içerki işlerine gatyşmazlyk, hoşniýetlilik, asudalyk, parahatçylyk söýüjilik, ýaraşdyryjylyk, dawa-jenjeliň öňüni almak — türkmen halkynda müňýyllyklaryň dowamynda kemala gelen milli häsiýetlerimiz. Türkmeniň goňşulary bilen hemişe hoşniýetli gatnaşyklarda ýaşamaga ymtylandygyna mysallar taryhda ýüzlerçedir. Türkmen Bitaraplygynyň, öňüni alyş diplomatiýasynyň çuňňur kökleri dädem Gorkudyň öwütlerinde — ýomlarynda, Jygalybegiň agtygy Röwşene: “Emma duran gury agaja, nähak gan çalyjy bolma!» diýen pendinde, akyldar Magtymguly Pyragynyň: «Hydyr gezen çölde iller ýaýylsyn,//Ýurt binamyz gaýym bolsun, goýulsyn» diýen köňül telwasynda, Mollanepesiň:
Iki adam uruşsa,Öter ýaly ýol berme,Birisine gep berip,ol birine al berme! —
diýen pähimli sargydynda jemlenendir. Şol taryhy ýörelgelerimiziň Arkadagly Serdarymyz tarapyndan dünýä derejesine ýokary göterilendigine Türkmenistanyň başlangyjy boýunça «Birleşen Milletler Guramasynyň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkeziniň orny» atly Kararnamanyň üçünji gezek kabul edilmegi hem şaýatlyk edýär.
Jumamyrat GURBANGELDIÝEW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň rektory.
Makala 01.03.2023 senesinde "Türkmenistan" gazetinde çap edildi.