Hazar deňziniň halkara gatnaşyklaryndaky orny
Hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda durmuşa geçirilýän daşary syýasat ulgamynda möhüm orun eýeleýän hyzmatdaşlyk ugurlarynyň biri hem Hazar deňzi bilen baglanşykly meseleleriň oňyn çözülmegi bilen baglydyr. Garaşsyzlyk ýyllarynda Türkmenistanyň daşary syýasatynda Hazaryň ylalaşyk hem hyzmatdaşlyk deňzine öwrülmegi baradaky garaýşy dünýä nusgalykdyr. Bu ugurda ýurdumyz parahat söýüjilik, hoşniýetli goňşuçylyk, milli we umumy gyzyklanmalaryň deňeçerliginde deňhukukly özara peýdaly hyzmatdaşlyk ýörelgelerine esaslanýan syýasaty durmuşa geçirýär. Biziň ýurdumyz sebitara we halkara hyzmatdaşlyk meselelerinde möhüm orny eýelemek bilen, parahatçylygyň, durnuklylygyň, Hazar deňzi sebtinde netijeli hyzmatdaşlygy ösdürmegiň, köpasyrlyk taryhy-medeni gatnaşyklar arkaly baglanyşýan Hazarýaka ýurtlarynyň halklarynyň arasynda dostluk gatnaşyklaryny pugtalandyrmagyň bähbidine mynasyp goşandyny goşýar.
Hazarda netijeli hyzmatdaşlygy berkitmek Türkmenistanyň oňyn bitaraplyk, hoşniýetli goňşuçylyk we “Açyk gapylar” ýörelgelerine esaslanan daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň hatarynda durýar. Ýurdumyz hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda gojaman Hazaryň köpugurly kuwwatynyň amala aşyrylmagyna mynasyp goşandyny goşup, onuň parahatçylygyň, dostlugyň we ylalaşygyň deňzi diýen derejesini berkitmäge hemmetaraplaýyn ýardam edýär. Hazar deňziniň kenary Gahryman Arkadagymyzyň işjeň täzeçil syýasaty durmuşa geçirmegi netijesinde Türkmenistan indi ençeme gezek möhüm ähmiýete eýe bolan iri halkara çäreleriň geçirilýän ýerine öwrülýär.
Gahryman Arkadagymyz sebitde parahatçylygy, howpsuzlygy hem-de durnuklylygy üpjün etmek, kenarýaka döwletler hem-de köpasyrlyk taryhy medeni gatnaşyklar arkaly birleşdirilen halklaryň arasynda dostluk, hoşniýetli goňşyçylyk we giň hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny pugtalandyrmak maksady bilen, Hazar deňziniň meselelerinde Türkmenistanyň hemişe işjeň orun eýeleýändigini we geljekde hem eýelejekdigini aýdyň subut etdi. Hazar meselesi boýunça alnyp barylýan işleriň hatarynda 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň V sammitiniň geçirilendigini hem bellemek gerek. Şol sammitiň gün tertibinde ileri tutulýan meseleleriň toplumy bilen bir hatarda, Hazar deňziniň hukuk derejesi, ykdysadyýet, ulag, ekologiýa, Hazarda howsuzlygyň üpjün edilmegi ýaly möhüm meselelere seredildi. Giňeldilen görnüşde geçirilen bäştaraplaýyn duşuşyklaryň dowamynda Hazar deňziniň hukuk derejesi baradaky Konwensiýanyň üstünde alnyp barlan ýeňil bolmadyk iş tamamlandy we örän möhüm resminama, ýagny Hazar deňziniň hukuk derejesi hakyndaky Konwensiýa gol çekildi.
2022-nji ýylyň 29-njy iýunynda ýurdumyzda ýokary derejede VI Hazar sammiti geçiriler. Bu sammitde Türkmenistanyň Hazar deňzi boýunça öňe süren başlangyçlaryny iş ýüzünde amala aşyrmak, Hazar deňziniň daşky gurşawyny goramak, halkara deňiz ýollarynynyň gatnawyny işjeňleşdirmek, şeýle hem Hazar deňzi bilen baglanyşykly beýleki ugurlar boýunça halkara hyzmatdaşlygy giňeltmek bababatynda meselelere seredilmek meýilleşdirilýär.
Tebigy gurşawy gorap saklamak, tebigy baýlyklary artdyrmak, türkmen halkynyň geljekde has-da gülläp ösmegi üçin olary aýawly, rejeli peýdalanmak ýurdumyzda alnyp barylýan döwlet ekologiýa syýasatynyň esasy maksatlarydyr. Bu ugurda strategiýalary, maksatnamalary, taslamalary işläp taýýarlamakda we durmuşa geçirmekde baý tejribe toplandy. Munuň şeýledigine Türkmenistanyň daşky gurşawyny goramak boýunça çäreleriň milli meýilnamasy, Türkmenistanyň biodürlüligini gorap saklamagyň strategiýasy we işleriň meýilnamasy, Hazarda amala aşyrylýan çäreleriň milli meýilnamasy, Çölleşmäge garşy göreşmek boýunça milli maksatnama we beýlekiler mysal bolup biler. Hormatly Prezidentimiziň alyp barýan ekologiýa syýasaty ekologiýa ulgamynda, şol sanda Hazar deňziniň täsin ekoulgamyny, onuň tebigy gözelligini, baý bioköpdürlüligini gorap saklamak boýunça kabul edilen bilelikdäki çözgütleri ýerine ýetirmek babatda ylalaşykly çäreleri görüp, Çarşuwaly maksatnamanyň borçnamalaryny berjaý etmegiň çäklerinde özara bähbitli halkara hyzmatdaşlygyny giňeltmäge gönükdirilendir. Mälim bolşy ýaly, Hazaryň türkmen kenaryndaky Hazar döwlet goraghanasy Ramsar konwensiýasynyň aýratyn sanawyna girizildi. Hazar deňziniň daşky gurşawyny goramak, dünýäniň bu täsin suw giňişliginiň örän baý tebigy we biologiýa serişdelerini aýawly peýdalanmak halkara ekologiýa hyzmatdaşlygynyň möhüm ugrudyr.
Hormatly Prezidentimiziň degişli şertnama-hukuk binýadynyň esasynda Hazar deňiz toplumynyň ekologiýasyny goramagyň ygtybarly ulgamyny döretmek boýunça utgaşdyrylan çözgütleriň kabul edilmegine gönükdirilen netijeli başlangyçlary halkara jemgyýetçiliginiň hakyky goldawyny tapýar. Hazar deňziniň deňiz gurşawyny goramak boýunça Çarçuwaly maksatnamasyna hem-de onuň Teswirnamalaryna gol çekilmegi bilelikde gazanylan möhüm resminamalaryň biridir. Şu babatda ençeme möhüm ugurlarda, şol sanda Hazar deňziniň biologik serişdelerini gorap saklamak, öndürmek we peýdalanmak boýunça, şeýle hem Hazaryň düýbüniň hem-de onuň jümmüşindäki uglewodorod serişdelerini işlemek we peýdalanmak boýunça hyzmatdaşlygy ýola goýmak aýratyn ähmiýete eýedir.
Hazar sebiti ýurdumyzyň möhüm geosyýasy we ulag-aragatnaşyk merkezleriniň biridir. Bu Türkmenistanyň deňiz ugry boýunça ýolagçy gatnatmagyň we ýük daşamagyň ösüşinde Merkezi Aziýa we Hazar deňzi kenarýaka ýurtlarynyň halkara ykdysady gatnaşyklar ulgamyna doly goşulmagynyň möhüm şertidir.
Merjen Gurbannazarowa
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň Halkara hukugy we
deňeşdirme hukuk öwreniş kafedrasynyň uly mugallymy.