Gahryman Arkadagymyz: “Iň gymmatly miras terbiýedir, terbiýäniň özeni bolsa ylym-bilimdir” diýip belleýär (Gahryman Arkadagymyzyň ýurdumyzyň taryhy, ýaş nesliň mukaddes borçlary hem-de wezipeleri barada geçen umumy sapagy. altynasyr.newspaper@sanly.tm). Häzirki döwürde bilim ulgamyna täze usullaryň ornaşdyrylyşy çaltlandyrylýar.
Ýurdumyzda amala aşyrylýan düýpli özgertme¬ler we täze ösüşler gönüden-göni ykdysadyýetiň ähli ugurlaryny gurşap alýar. Hormatly döwlet Baştutanymyzyň tagallasy bilen, bilim özgertmeleriniň hukuk binýady berkidilýär. Kämil Kanunlaryň kabul edilmegi döwletimiziň ykdysady, medeni, durmuş ugurlaryndaky ynamly ösüşlerini we ygtybarly öňe gitmegini kepillendirýär. Bilim babatda jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň hukuk esaslaryny düzgünleşdirýän, döwlet syýasatynyň bilim ulgamyndaky binýatlyk ýörelgelerini, şeýle hem bilimiň maksatlaryny, wezipelerini, hyzmatlaryny we onuň işini dolandyrmagyň tertibini kesgitleýän “Bilim hakynda” (rejelenen görnüşi) Türkmenistanyň Kanuny kabul edildi. Ýurtda giň gerimli özgertmeleri durmuşa geçirmek üçin ýokary bilimli we medeniýetli, hemmetaraplaýyn sazlaşykly ösen, başarjaň şahsyýetleri we işine ussat hünärmenleri taýýarlamak zerurdyr.
Munuň bilen baglanyşyklylykda hukuk hünäri boýunça okadylýan dersleriň mazmunyna we usulyýetine aýratyn talaplaryň bildirilýändigini hem bellemek bolar. Olaryň biri-de halkara hukugy dersidir. Bu ders geljekki hünärmenleriň bilimlilik derejesini, aň, ruhy hazynasyny gymmatly maglumatlar, döwrebap pikirler bilen baýlaşdyrmalydyr.
Ýokary okuw mekdeplerinde halkara hukugy dersini okatmagyň özboluşly aýratynlyklary bardyr. Her bir hukukçyny taýýarlamak işi pedagogika we bilim bilen sazlaşykly alnyp barylmalydyr. Halkara hukugy dersini okadýan mugallymlaryň diňe öwredilýän tertip-düzgüni gowy bilmän, eýsem, talyplaryň pedagogikasy we psihologiýasy barada-da çuňňur bilimleri bolmalydyr.
Islendik dersi, şol sanda halkara hukugy dersini okatmagyň usullaryny bilmän, bilim berip bolmaýar. Mugallymyň halkara hukugy dersini usuly taýdan dogry guramagynda, ýagny talybyň tertip-düzgüne bolan gyzyklanmasynyň ýitmezliginde, mugallymçylyk ukyplarynyň ösdürilmeginde, kämilleşdirmeginde onuň pedagogik düzgünlerini berjaý etmegine uly orun degişlidir. Diýmek, halkara hukugy dersini okadýan mugallym hem pedagog, hem hukukçy bolmalydyr.
Hukuk ulgamynyň islendik pudagyny düýpli öwrenmek yzygiderli zähmeti, tutanýerliligi talap edýär. Esasan-da, halkara derejesindäki hukuk meselelerini çözmekde halkara gatnaşyklaryndan, daşary syýasatdan we başga-da birnäçe ugurlardan baş çykaryp bilmek zerurlygyny ýüze çykarýar.
Halkara hukugy dersinde talyplara halkara hukugynyň taryhy, onuň gelip çykyşy, döwürleri, wezipeleri, maksatlary, ýörelgeleri boýunça çuňňur bilim berilýär.
Halkara hukugynyň pudaklaryndan halkara hukugynyň nazaryýeti, halkara ynsanperwer hukugy, halkara hukugynda adam hukuklary, halkara howa hukugy, halkara deňiz hukugy, halkara ekologiýa hukugy,halkara guramalar hukugy,halkara şertnamalar hukugy, diplomatik we konsullyk hukugy, halkara jenaýat hukugy, halkara ykdysady hukugy, halkara kosmos hukugy, halkara hukugynda jogapkärçilik, halkara howpsuzlyk hukugy we beýleki birnäçesi aýratyn ders hökmünde öwredilýär.
Halkara hukugy ugrundan ýörite bilim alýan talyplar okuwyň barşynda hukuk kadalary hökmünde halkara hukugyň mazmunyny, çeşmelerini we halkara hukuk kadalarynyň emele gelşini, esasy ýörelgelerini, subýektlerini, halkara we milli hukuk kadalarynyň özara baglanyşygyny, halkara jedelleri çözmegiň parahatçylykly usullaryny, halkara hukugy boýunça jogapkärçiligi, şertnamalaryň hukuk ýagdaýyny, halkara guramalary we konferensiýalary, halkara gatnaşyklaryň hukuk ýagdaýyny, şeýle hem, adam hukuklarynyň arabaglanyşygyny bilmelidir. Şeýle-de, olar hukuk düşünjelerini we derejelerini tejribede ulanmagy, hukuk hadysalary we olar bilen baglanyşyklylykda ýüze çykýan hukuk kadalaryny seljermegi, teswirlemegi we dogry ulanmagy, hukuk kadalaryna laýyklykda, özbaşdak karar kabul etmegi we amallary ýerine ýetirmegi başarmalydyr.
Halkara hukugyndaky häzirki döwrüň talaplaryna laýyk gelýän bilim bermekde okatmagyň täze usullarynyň ulanylmagyny talap edýär:
Şu nukdaý nazardan halkara hukugy dersini okatmagyň häzirki wagtda giň ýaýran görnüşlerini görkezip geçmek ýerlikli bolar:
• Umumy okuw
• Okamak
• Audio wiziuallaşdyrma
• Görkezme esbap
• Gürrüňdeşlik (söhbetdeşlik)
• Anyk işiň tejribesi
• Öwretmek.
Halkara hukugy dersini okatmagyň häzirki zaman usulyýetleriniň birnäçe görnüşlerini hem görkezip geçmek mümkin. Olardan: iş oýny, beýni hüjümi, toparda ara alyp maslahatlaşmak, ýagdaýy derňemek, keýs bilen işlemek, audiowizuallaşdyrma,anyk işiň tejribesi we beýlekiler.
“Iş oýny” (деловая игра) usulynyň artykmaçlyklary barada aýdylanda, talyplar bir toparda işlemegi öwrenýärler, şertnamalardaky kynçylyklary ýüze çykarmak we derňemek, jedeller ýüze çykan halatynda, umytsyz ýaly görünýän ýagdaýlardan baş alyp çykmagyň ýollaryny tapýarlar we ş.m.
“Beýni hüjümi” (мозговой штурм) usuly Ýewropa ýurtlarynda has ösen usullaryň biri bolup, oňa gatnaşýan talyplaryň döredijilik işjeňligini höwes-lendirmek esasynda meseleleri çalt ýerine ýetirmegi, özleriniň dürli pikirlerini hödürlemegi terbiýeleýärler. Şol bir wagtyň özünde, berlen ýumuşlary we meseleleri çözmäge ukybynyň döremegine mümkinçilik berýär. Bu usul täsirli usullardan biri hasaplanýar, sebäbi ol ulanylyşynyň ýönekeýligi we köptaraplylygy bilen häsiýetlendirilýär. Bu usuly ulanmak üçin köp wagt sarp edilmeýär. Netijede, talyplara şertnamalary baglaşmagyň aýratynlyklaryny düşündirmek we hukuk kadalaryna laýyklykda, milli kanunçylygy ornaşdyrmaklygy öwrenmek mümkin bolýar.
1-nji surat
“Toparda ara alyp maslahatlaşmak” (групповая дискуссия) usuly bellibir topar tarapyndan haýsy-da bolsa bir meseläni çözmek maksady bilen, talyplaryň bilelikdäki çärelerini guramagyň usuly hökmünde tejribede ulanylýar. Mysal üçin, “Jedel erbetmi ýa gowumy?” diýen soragda göz öňünde tutulan bu usul talyplaryň arasynda toparlaýyn pikirlenmäni emele getirýär, özara maglumaty baýlaşdyrylýar. Toparda ara alyp maslahatlaşmak usulyny, bir mesele ýa-da haýsy-da bolsa ýagdaý baradaky umumy pikiri hakyky durmuş şertlerinde öwrenmek üçin ulanmak maslahat berilýär.
“Ýagdaýy derňemek” ýa-da “keýs” (ситуационный анализ или кейс-стади) usulyny ulanyp, talyplar öz nukdaýnazaryndan başarnyklaryny açyp görkezmek, belli bir ýagdaýa tankydy baha bermek, köp mukdarda maglumat bilen işlemek we jedelleriň dogry çözgüdini tapmak ukybyny ösdürip bilerler.