Hazar ykdysady forumy
Arkadagly Serdarymyzyň, Gahryman Arkadagymyzyň parasatly baştutanlygynda, Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Hazar sebitinde söwda-ykdysady we ulag-logistika hyzmatdaşlygyny, senagaty we energetikany ösdürmek, daşky gurşawy goramak, “ýaşyl ykdysadyýeti” kemala getirmek, ekologiýa abadançylygyny üpjün etmek, deňziň biologik köpdürlüligini gorap saklamak, bu täsin suw aýtymynyň tebigy baýlyklaryny rejeli peýdalanmak, geljekki nesillere miras galdyrmak barada giň gerimli, ýurt hem-de sebit ähmiýetli işler üstünlikli durmuşa geçirilýär.
2012-nji ýylyň 21-nji iýunynda Braziliýa döwletiniň Rio-de-Žaneýro şäherinde geçirilen Birleşen Milletler Guramasynyň Durnukly ösüş boýunça “Rio+20” maslahatynda Türkmenistan Hazar deňziniň ekologiýasy bilen baglanyşykly meseleleri sebitiň çäginden çykýan möhüm meseleleriň biri hökmünde häsiýetlendirdi hem-de bu ugurdaky işleri döwrüň talaplaryna laýyk derejede guramak barada oňyn başlangyçlary öňe sürdi.
Hazar deňzi boýunça dürli ugurlarda işjeň hyzmatdaşlygy ýola goýmakda we ösdürmekde Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň sammitine uly orun degişlidigini aýratyn nygtamak gerek. 2002-nji ýylyň 22-23-nji aprelinde gözel paýtagtymyz Aşgabatda geçirilen Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň birinji sammitiniň uly taryhy ähmiýetiniň bolandygyny aýratyn bellemek gerek. Onuň esasy maksady Hazar denziniň hukuk ýagdaýy hakynda ylalaşyga gelmek boldy. Bu sammitiň dowamynda sebitde ykdysady hyzmatdaşlygy ösdürmek, tebigy gazy ibermek we onuň söwdasy, sebitiň ekologiýa ýagdaýy, Hazar sebitinde döwletara ulag hyzmatdaşlygyny ösdürmek barada özara işjeň pikir alyşmalar bolup geçdi. Şeýlelikde, Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň şol taryhy duşuşygyndan bäri geçen döwrüň dowamynda şunuň ýaly sammitleriň 6-sy bolup geçdi. Ýagny, 2007-nji ýylyň 16-njy oktýabrynda Eýran Yslam Respublikasynyň paýtagty bolan Tähran şäherinde Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň ikinji, 2010-njy ýylyň 18-nji noýabrynda Azerbaýjan Respublikasynyň paýtagty bolan Baku şäherinde üçünji, 2014-nji ýylyň 29-njy sentýabrynda Russiýa federasiýasynyň Astrahan şäherinde dördünji, 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde bäşinji, 2022-nji ýylyň 29-njy iýunynda ak mermerli paýtagtymyz Aşgabatda altynjy sammitleri geçdi.
Ýeri gelende bellesek, 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde Hazarýaka ýurtlaryň döwlet Baştutanlarynyň bäşinji sammitinde ýurdumyz tarapyndan ykdysady ulgamy Hazardaky hyzmatdaşlygyň ileri tutulýan ugurlaryň biridigi, bu ulgamyň öz içine ulag, logistika, kommunikasiýalar, energetika, önümçilik taýdan ýakynlaşmak ýaly ulgamlary we beýleki köp ugurlary öz içine alýandygy bellenilip, bu babatda hyzmatdaşlygyň geljegi uly, täsin görnüşi — Hazar ykdysady forumyny döretmek hakyndaky başlangyjy öňe sürüldi. Şeýle forum ilkinji gezek 2019-njy ýylyň 12-nji awgustynda Hazar deňziniň türkmen kenarynyň merjeni hasaplanýan “Awaza” milli syýahatçylyk zolagynda ýokary guramaçylyk derejesinde geçirildi. Bu forumda 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde geçirilen bäşinji Hazar sammitiniň çäklerinde Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň gatnaşmagynda Hazar deňziniň hukuk derejesi hakyndaky gol çekilen Konwensiýa boýunça nebit dökülmelerine garşy göreşmek boýunça (Aktau teswirnamasy), Ýerasty çeşmelerden gelýän hapalanmalardan goramak boýunça (Moskwa teswirnamasy), biologiki köpdürlüligiň goralyp saklanmagy boýunça (Aşgabat teswirnamasy) we transserhet mazmunynda daşky gurşawa ýetirilýän täsire baha bermek ýaly dört sany kabul edilen Teswirnamalaryň üstünde durulyp, ara alnyp maslahatlaşyldy. Bulardan başga-da, ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn duşuşyklar, döwlet, işewür toparlaryň we kompaniýalaryň wekilleriniň gatnaşmagynda “Hazar deňzi: Halkara ykdysady hyzmatdaşlygy ösdürmegiň bähbitleri” atly maslahat hem-de oňa degişli ugurlar boýunça mowzuklar geçirildi. Bu geçirilen forum ýurdumyzyň halkara derejesindäki abraý-mertebesini ýene bir gezek beýgeltdi.
Bu forum indi 2022-nji ýylyň 5-6-njy oktýabrynda Russiýa federasiýasynyň Moskwa şäherinde geçirilýär. Geçirilýän forum pandemiýadan soňky döwürde özünde takmynan 50 milliard barrel nebit we 9 trillion kub metr gaz saklaýan Hazar sebitinde gatnaşýan ýurtlaryň we serhetdeş dostlukly döwletleriň arasyndaky hyzmatdaşlygyň möhüm meselelerini ara alyp maslahatlaşmak üçin forumyň dowamynda söwda, ykdysady hyzmatdaşlygy ösdürmek, ekologiýa, energiýa, ulag we logistika, syýahatçylyk, şäher infrastrukturasy hem-de sosial we ynsanperwerlik pudagyndaky özara gatnaşyklar ara alnyp maslahatlaşylar.
Ýagşymyrat ÖWEZOW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara ykdysady gatnaşyklary fakultetiniň
1-nji ýyl talyby.